Έτυχε να επισκεφτώ αρκετά δημόσια σχολεία κατά τη διάρκεια του lockdown και, όπως περίμενα, η εντύπωση που έκαναν ήταν ως επί το πλείστον αρνητική. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα περισσότερα σχολεία ήταν απλώς καταθλιπτικά: κακώς σχεδιασμένα, κακώς χτισμένα και κακώς συντηρημένα. Με έκαναν να ντρέπομαι. Ο πρόσφατος θάνατος ενός 11χρονου μαθητή στις Σέρρες της Βόρειας Ελλάδας από έκρηξη κακοσυντηρημένου συστήματος θέρμανσης ήταν μια ακραία εκδήλωση ενός ευρύτερου προβλήματος.
Η ευθύνη για τις σχολικές υποδομές βαρύνει τις τοπικές αρχές από το 1990 και, όπως σε πολλούς άλλους τομείς, δεν υπήρξαν. Η έλλειψη χρηματοδότησης είναι η συνήθης δικαιολογία. Αν ήταν μόνο για χρήματα. Ωστόσο, ακόμη και τα νέα σχολεία είναι απογοητευτικά. Η δημόσια εταιρεία που τα κατασκευάζει ισχυρίζεται στον ιστότοπό της ότι προσπαθεί να παρέχει «πρωτοποριακά και καινοτόμα δημόσια κτίρια», ωστόσο δεν υπάρχει απολύτως τίποτα εμπνευσμένο για τις βαρετές, άθλιες κατασκευές που απεικονίζει.
Αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Τα αγροτικά ορεινά χωριά είναι γεμάτα από όμορφα πέτρινα σχολεία και συχνά κληροδοτημένα από ντόπιους ευεργέτες. Την περίοδο από το 1929 έως το 1932, εν τω μεταξύ, η πολιτεία ανέθεσε οραματιστές αρχιτέκτονες που μας χάρισαν δεκάδες καταπληκτικές σχολές. Ήταν αιχμής εκείνη την εποχή και εξακολουθούν να τους θαυμάζουν για την αισθητική και λειτουργική τους γοητεία. Η Ελλάδα μπορεί να ήταν πολύ πιο φτωχή εκείνη την εποχή, αλλά ήταν επίσης πολύ πιο φιλόδοξη και τολμηρή.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο χώρος στον οποίο γίνεται η εκπαίδευση παίζει ρόλο στην ποιότητά της. Πολυάριθμες μελέτες έχουν δείξει ότι οι επιρροές που δέχονται τα παιδιά νωρίς στη ζωή έχουν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Το σχολικό περιβάλλον έχει παρόμοια επίδραση στην αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας και στη διαμόρφωση του μυαλού και της προσωπικότητάς των παιδιών. Η συνολική εμφάνιση, αλλά και πράγματα όπως ο φωτισμός, ο εξοπλισμός και η καθαριότητα έχουν αντίκτυπο στην απόδοση των μαθητών και των δασκάλων, καθώς και στην εξέλιξη των παιδιών, στην αίσθηση της αυτοπεποίθησής τους και στον τρόπο αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον τους. Η προβληματική σχέση της κοινωνίας με τον δημόσιο χώρο είναι μόνο μια πτυχή του ζητήματος. Δεν είναι προφανές ότι ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα άσχημο και βρώμικο σχολείο δεν θα μάθει να αγαπά τον δημόσιο χώρο; Για να μην αναφέρουμε ότι η άθλια κατάσταση των δημόσιων σχολείων συνέβαλε καθοριστικά στην κοινωνική ανισότητα, καθώς τα ιδιωτικά σχολεία προσφέρουν μια εντελώς διαφορετική εμπειρία.
Η κοινωνία διψά για αναγκαία και αποτελεσματική αλλαγή, με άμεσο και απτό αντίκτυπο στην καθημερινότητα. θέλουν πολιτικές που τόσο εύστοχα οι Αμερικανοί αποκαλούν «μεταμορφωτικές». Η λήψη δημόσιων υπηρεσιών στο διαδίκτυο είναι μια τέτοια περίπτωση. Και αυτό δεν είναι για να απορρίψουμε την αλλαγή που απαιτεί χρόνο, που είναι ο κανόνας. Όμως τα σχολεία είναι τελικά ο καθρέφτης της κοινωνίας και η ανοχή που δείχνουμε για τη σημερινή κατάσταση είναι απλώς ντροπιαστική. Κάθε χρόνο χτίζουμε νέους, ακριβούς αυτοκινητόδρομους. Πόσο δύσκολο είναι να οπτικοποιήσουμε και να υλοποιήσουμε ένα σχέδιο για καινοτόμα, λειτουργικά και καλά σχεδιασμένα σχολεία με τη βοήθεια όλων των πολλών ταλαντούχων νέων αρχιτεκτόνων που έχουμε; Όσο δύσκολο κι αν είναι να ξεπεράσουμε το έλλειμμα φιλοδοξίας και τις χαμηλές προσδοκίες που μας καθορίζουν.
Ο Στάθης Ν. Καλύβας είναι Καθηγητής Διακυβέρνησης Gladstone στο Τμήμα Πολιτικής και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.