Οι κατσίκες συμβάλλουν στην ερημοποίηση των νησίδων του Αιγαίου. Για αιώνες, αυτές οι νησίδες έχουν υπομείνει τις σκληρές δυνάμεις της ανοιχτής θάλασσας και έχουν χρησιμεύσει ως ζωτικά ενδιαιτήματα για τους ανθρώπους κάτω από δύσκολες συνθήκες. Ωστόσο, τα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης οδήγησαν σε ανεξέλεγκτη και επιδοτούμενη υπερβόσκηση, με αποτέλεσμα μια τραγική κατάσταση.
Ο Θεόδωρος Τσιμπίδης, διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Διατήρησης Αρχιπελάγους, επέστρεψε πρόσφατα από επιτόπια ερευνητική αποστολή στις νησίδες του Αιγαίου στο ερευνητικό σκάφος Aegean Explorer. Εκφράζει την ανησυχία του δηλώνοντας: «Γίνουμε μάρτυρες μιας τραγωδίας. Καταστρέφουμε το δικό μας περιβάλλον και αγνοούμε την εμπειρία αιώνων». Το διεπιστημονικό Έργο Διατήρησης Νήσων του Αιγαίου, στο οποίο συμμετέχουν το Αρχιπέλαγος και η Σχολή Αρχιτεκτονικής, Τοπίου και Σχεδιασμού John H. Daniels στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, στοχεύει να αντιμετωπίσει αυτό το ζήτημα.
Τις τελευταίες δεκαετίες, πολλές νησίδες έχουν κατακλυστεί από επιδοτούμενες κατσίκες. «Οι επιδοτήσεις χορηγούνται ανά κατσίκα, επομένως ορισμένα άτομα έχουν αγοράσει μεγάλο αριθμό κατσικιών και τα εγκατέλειψαν στις νησίδες. Είναι μια οικονομικά αποδοτική προσέγγιση που δεν απαιτεί περίφραξη ή επίβλεψη. Αυτά τα ζώα αφήνονται με μηδενική φροντίδα. Κάποια κατσίκια έχουν μείνει χωρίς τροφή και νερό και έχουν καταφύγει στην κατανάλωση ό,τι βλάστηση υπάρχει στο νησί. Έχουμε συναντήσει πολλές πεθαμένες κατσίκες. Σε μια περίπτωση, οι κατσίκες έμειναν χωρίς τροφή και νερό για πέντε χρόνια λόγω του θανάτου του ιδιοκτήτη», εξηγεί ο Τσιμπίδης.
Υπάρχει έλλειψη προσοχής για βιώσιμες κτηνοτροφικές πρακτικές. Ο Πέτρος Μπαμπασίκας, διευθυντής του προγράμματος Bachelor of Arts, Αρχιτεκτονικών Σπουδών (BAAS) στο Daniels Faculty, εξηγεί: «Σήμερα, πολλές νησίδες καταστρέφονται κυρίως λόγω της ανεξέλεγκτης κτηνοτροφίας και της υπερβόσκησης. Εγκαταλείποντας τις κατσίκες σε αυτά τα μικρά νησιά, τα άτομα έχουν ξεκινήσει δεκαετίες ερημοποίησης». Οι κατσίκες καταναλώνουν όλη τη βλάστηση, συμπεριλαμβανομένων των ριζών, και σκάβουν στο έδαφος αναζητώντας τροφή. Ως αποτέλεσμα, αφήνουν πίσω τους άγονη γη. Το έδαφος είναι ζωτικής σημασίας καθώς συγκεντρώνει θρεπτικά συστατικά και υλικά απαραίτητα για τη μελλοντική ανάπτυξη.
Σύμφωνα με το Αρχιπέλαγος, η υπερβόσκηση όχι μόνο οδηγεί σε μη αναστρέψιμη διάβρωση των νησίδων του Αιγαίου αλλά διαταράσσει και τη συγκράτηση της νυχτερινής υγρασίας, γνωστή ως «αγιάζι» στα ελληνικά. Όταν οι θάμνοι, που καταναλώνουν οι κατσίκες, εξαφανίζονται, τα λίγα εκατοστά παραγωγικού εδάφους στις νησίδες διαβρώνονται και καταλήγουν στη θάλασσα, αφήνοντας πίσω τους άγονους βράχους όπου τίποτα δεν μπορεί πια να φυτρώσει.
«Έχουμε ήδη τεκμηριώσει δεκάδες νησίδες, το καθένα με τη δική του μοναδική ιστορία», λέει ο Έλληνας αρχιτέκτονας. Η υποβάθμιση αυτών των νησίδων συνέβη κυρίως τα τελευταία 30-40 χρόνια, καθώς προηγουμένως ευδοκιμούσε σε αυτά η κοινωνική και οικονομική ζωή.
«Στο παρελθόν, οι άνθρωποι είχαν αναπτύξει πρακτικές για τη διατήρηση του νερού της βροχής και της υγρασίας. Ορισμένα νησιά είχαν δέντρα, ενώ άλλα είχαν κήπους για την καλλιέργεια τροφίμων. Αναπτύχθηκαν μικρές γεωργικές και κτηνοτροφικές μονάδες και τα προϊόντα τους ενσωματώθηκαν σε δίκτυα διανομής σε άλλα νησιά. Επιπλέον, αυτές οι νησίδες χρησίμευαν ως καταφύγια για την άγρια ζωή, συμπεριλαμβανομένων των αποδημητικών πτηνών, και ορισμένες μάλιστα φιλοξενούσαν ιστορικά παρατηρητήρια. Κάθε νησίδα ήταν σαν ένας μικρός κόσμος», εξηγεί ο Μπαμπασίκας.
Ο Τσιμπίδης που ζει πολλά χρόνια στο Αιγαίο δεν σταματά να εντυπωσιάζει. Αναφέρει το Πετροκάραβο, που βρίσκεται στα ανοιχτά της βόρειας ακτής των Φούρνων, το οποίο περιβάλλεται από βράχια, ωστόσο σπίτια και μια ακρόπολη είναι σκαρφαλωμένα στην κορυφή. «Πώς μπόρεσαν να συνυπάρξουν αρμονικά με τη φύση και να συντηρήσουν αποτελεσματικά τους πόρους; Εν τω μεταξύ, σήμερα λαχταρούμε για την ευκολία ενός σούπερ μάρκετ δίπλα μας», λέει.
Μια άλλη υπό μελέτη νησίδα είναι η Άνυδρος, που βρίσκεται νότια των Φούρνων, μαζί με τις βραχονησίδες Μεγάλος και Μικρός Ανθροφόπας, επίσης κοντά στους Φούρνους. Σε αυτές τις νησίδες έχουν ανακαλυφθεί δομές, περιοχές καλλιέργειας, μαντριά ζώων και σημάδια ακμάζουσας γεωργίας. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι εκεί παράγονταν γαλακτοκομικά προϊόντα, κρέας, δημητριακά, όσπρια (όπως η περίφημη άνυδρη φάβα) και άλλα προϊόντα.
Το επόμενο βήμα για το κοινό πρόγραμμα είναι η ίδρυση ενός ερευνητικού σταθμού αφιερωμένου στην εφαρμογή βημάτων για την καταπολέμηση των πρακτικών ερημοποίησης σε μια από τις νησίδες και την ανατροπή των πραγμάτων. Αυτή η διαδικασία θα περιλαμβάνει την ανακατασκευή παλαιών κτιρίων με χρήση παραδοσιακών μεθόδων και υλικών που βρίσκονται στις νησίδες, την αναφύτευση τοπικών θάμνων και χαμηλής βλάστησης και την καλλιέργεια ανθεκτικών τοπικών ποικιλιών οσπρίων και δημητριακών.
«Ετοιμαζόμαστε να δοκιμάσουμε ένα πρόγραμμα ανάπλασης σε μια από τις νησίδες, εφαρμόζοντας παραδοσιακές μεθόδους εξοικονόμησης νερού και ανακατασκευάζοντας κτίρια με στέγες από πηλό, φύκια και κέδρο. Είναι επίσης σημαντικό να τεκμηριωθεί η τοπική γνώση και οι παραδοσιακές τεχνικές για να αποφευχθεί η απώλεια τους μαζί με το θάνατο παλαιότερων τεχνιτών», λέει ο Μπαμπασίκας. Η διεπιστημονική ομάδα θα περιλαμβάνει δασολόγους, αρχιτέκτονες τοπίου, ανθρωπολόγους και άλλους ειδικούς.
Όταν ρωτήθηκε εάν η τάση της ερημοποίησης μπορεί να αντιστραφεί, ο Μπαμπασίκας δηλώνει: «Ναι, αλλά πρέπει να ξεκινήσουμε από τα ίδια τα βάθη, από το υπόστρωμα και να προχωρήσουμε στην ανακατανομή της γης».
Ο Τσιμπίδης τονίζει ότι πολλές νησίδες στο Αιγαίο προστατεύονται στο πλαίσιο του προγράμματος Natura αλλά επικρίνει τα ανεπαρκή μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος στην Ελλάδα. «Τι κάνουν οι αρχές για να αντιμετωπίσουν και να αποτρέψουν την καταστροφή της φύσης;» αυτος λεει.