Ο Γκάρι Κασπάροφ δεν χρειάζεται ιδιαίτερη εισαγωγή. Θεωρείται ο πιο αναγνωρίσιμος γκραν μάστερ στο σκάκι, καθώς κατείχε τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή για 15 συνεχόμενα χρόνια (1985-2000). Η βαθιά κατανόηση του παιχνιδιού και η έξυπνη πολυπλοκότητα της προσέγγισής του στις κινήσεις του τον καθιέρωσαν ως κυρίαρχο παίκτη σε ένα παιχνίδι που είχε γίνει συνώνυμο με την ελίτ των δυτικών χωρών. Η κυριαρχία της Σοβιετικής Ένωσης στον κόσμο του σκακιού ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1940, και αυτή η κυριαρχία ήταν αναγνωρίσιμη σχεδόν σε όλους, ακόμη και σε όσους δεν είχαν ιδέα για τους πολίτες πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1996 ο Κασπάροφ έμελλε να μείνει στην ιστορία ως ο πρώτος άνθρωπος που αντιμετώπισε το μηχάνημα και μια πρώιμη μορφή τεχνητής νοημοσύνης, αναλαμβάνοντας τον υπολογιστή Deep Blue της IBM, κερδίζοντας τον πρώτο αγώνα, αλλά έχασε ένα χρόνο αργότερα από την αναβαθμισμένη του έκδοση.
Επικριτής του Βλαντιμίρ Πούτιν και υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα στο πλαίσιο του ετήσιου Συνεδρίου SNF Nostos του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και μίλησε στην Καθημερινή για τις εξελίξεις στο ουκρανικό μέτωπο, αλλά και στο εσωτερικό της Ρωσίας, ενώ η συζήτηση – όπως μια παρτίδα σκάκι – άλλαξε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στην τεχνητή νοημοσύνη και την ψυχολογία της μηχανής.
Η συνέντευξή μας με τον Κασπάροφ έλαβε χώρα σε μια εποχή που η διεθνής κοινή γνώμη παρακολουθούσε έκπληκτη την εξέγερση του Yevgeny Prigozhin ενάντια στον Πούτιν και την προέλαση της Ομάδας του Wagner εντός της Ρωσίας. Σύμφωνα με τον Κασπάροφ, «Τι συνέβη τώρα στην άμμο. Και ακόμη και ο Πούτιν είναι κάποιου είδους ψεύτικος ηγέτης. Είναι ένα κράτος μαφίας που βασίζεται στον φόβο, στη διαφθορά, καθώς και στην έλλειψη πολιτικών θεσμών που θα μπορούσαν να αντισταθούν σε αυτήν την αρπαγή εξουσίας. Αν καταστρέψεις πολιτικούς θεσμούς, αν δημιουργήσεις μια πολιτική έρημο. Ποιος επιβιώνει στην έρημο; Φίδια, σκορπιοί, αρουραίοι. Και τώρα μπορούσατε να δείτε ότι η πολιτική διαδικασία που ο Πούτιν δεν ήθελε να γίνει με εκλογές γίνεται στο σφυρί».
«Η Ρωσία είναι μια φασιστική δικτατορία. Μπορούμε να μιλήσουμε για την αποκατάσταση αυτού όταν τελειώσει. Από σήμερα, η Ρωσία συγκρίνεται με τη ναζιστική Γερμανία, ωστόσο, μετατρέπεται σε κάτι άλλο τώρα γιατί, δεν θα μπορούσατε να φανταστείτε τον Γκόρινγκ και τον Χίμλερ να μάχονται για την εξουσία και τον Χίτλερ να λέει, «Ας δούμε ποιος θα κερδίσει». Έτσι, ακόμη και η δικτατορία είναι ψεύτικη στη Ρωσία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο νομίζω ότι προτού καταλαγιάσει η σκόνη, προτού η Ουκρανία κερδίσει τον πόλεμο και προτού καταρρεύσει βασικά η Ρωσία, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τις μελλοντικές ρυθμίσεις».
Αλλά ποιο θα μπορούσε να είναι το μέλλον της Ρωσίας υπό το πρίσμα μιας πιθανής κατάρρευσης; Ο Κασπάροφ, μαζί με τον επιχειρηματία Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, πιστεύουν ότι η αλλαγή του καθεστώτος στη Ρωσία θα έρθει με τη νίκη της Ουκρανίας.
«Η νίκη της Ουκρανίας είναι υποχρεωτική για τη Ρωσία για να απομακρυνθεί από τον φασισμό του Πούτιν. Και, παρεμπιπτόντως, ακόμη και πριν η Ουκρανία κερδίσει τον πόλεμο, μπορούσαμε να δούμε ότι ο κακός πόλεμος είχε αντίκτυπο στη Ρωσία. Αν η ιστορία είναι ένας οδηγός, όλοι οι κακοί πόλεμοι στη Ρωσία οδήγησαν σε εξεγέρσεις και επαναστάσεις. Και αυτός ο πόλεμος έχει εκατοντάδες χιλιάδες άντρες που ρίχνονται σε αυτόν τον πόλεμο χωρίς να καταλαβαίνουν γιατί πολεμούν. Γι’ αυτό στη Ρωσία το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών είναι τεράστιο. Στη Ρωσία, η αναλογία πλούτου και φτώχειας είναι χειρότερη από ό,τι σε πολλές αφρικανικές χώρες. Και ξαφνικά έχεις εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες οπλισμένους σε έναν πόλεμο που δεν πάει καλά. Και είναι απλώς θέμα χρόνου να έχετε έναν ηγέτη που θα πει, «Ας αποκαταστήσουμε τη δικαιοσύνη». Η δικαιοσύνη είναι μια μαγική λέξη στη Ρωσία, είναι ιστορική. Και τα social media δίνουν μια ξεκάθαρη εικόνα ότι τα «αφεντικά» δεν κάνουν τον πόλεμο και ότι οι φτωχοί πολεμούν και πεθαίνουν. Ο κόσμος ξέρει ότι τα «αφεντικά» έχουν πολύ πλούσια ζωή, είτε είναι στη Μόσχα είτε στην Κυανή Ακτή είτε αλλού. Αλλά όσο η ζωή ήταν εντάξει, δεν νοιάζονταν για τους πλούσιους. Αλλά τώρα πρέπει να πεθάνουν, ενώ τα «αφεντικά» εξακολουθούν να βγάζουν τόνους χρημάτων. Και τότε κάποιος θα πει: «Ξέρεις τι; Έχουμε όπλα. Ας αποκαταστήσουμε τη δικαιοσύνη».
«Τώρα, σε αντίθεση με το 1917 και τους Μπολσεβίκους, δεν υπάρχει πολιτική πτέρυγα εκεί που θα μπορούσε να αναλάβει την εξουσία. Είναι ένας δρόμος προς το χάος. Και ελπίζουμε ότι το χάος θα βάλει ουσιαστικά ένα τέλος στη ρωσική αυτοκρατορία γιατί είναι καιρός να φύγουμε. Είμαστε στον 21ο αιώνα. Και από τις στάχτες αυτής της αυτοκρατορίας, ελπίζουμε ότι μπορούμε να αναστήσουμε μια καλύτερη Ρωσία, η οποία θα είναι μέρος του ευρωατλαντικού γεωπολιτικού χώρου».
Ο πόλεμος στην Ουκρανία, εκτός από τις αλυσιδωτές αντιδράσεις σε όλο τον κόσμο, επανέφερε τις πολεμικές σκιές του παρελθόντος, κλονίζοντας τις έννοιες της «κανονικής συνύπαρξης» των λαών και της «ειρήνης». Ο Κασπάροφ, παρά τη στάση του ενάντια στις πολιτικές του Πούτιν, παραμένει Ρώσος πολίτης και, όπως λέει απαντώντας σε ερώτηση για το νόημα της ανθρώπινης ζωής, «πάντα νιώθω λίγο άβολα να απαντήσω στην ερώτηση επειδή είμαι Ρώσος. Φυσικά, ήμουν εναντίον του Πούτιν, είχα προβλέψει τον πόλεμο και βοηθώ την Ουκρανία συγκεντρώνοντας εκατομμύρια δολάρια γι ‘αυτήν. Αλλά είμαι ακόμα Ρώσος. Αυτό με φέρνει σε πολύ δύσκολη θέση επειδή η Ρωσία σκοτώνει Ουκρανούς και παρόλο που δεν είχα καμία σχέση με αυτό, αντιτάχθηκα όσο μπορούσα».
«Νομίζω ότι ο πόλεμος της Ουκρανίας εξέθεσε στην πραγματικότητα τόσες πολλές ψεύτικες αξίες αυτού του κόσμου γιατί μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και για τόσα χρόνια, η δυτική πολιτική ήταν ότι μπορούμε να ανοίξουμε το εμπόριο, μπορούμε να έχουμε μια ανταλλαγή, και μέσω αυτών των ανοιχτών μπορούμε να περιμένουμε από τους δικτάτορες να απελευθερώσουν τις χώρες τους. Αυτή η πολιτική οδήγησε σε πλήρη αποτυχία. Τώρα η στάση του Πούτιν θα επηρεάσει επίσης τη δυτική στάση απέναντι στην Κίνα, διότι μπορούμε να δούμε ότι η Κίνα μετατράπηκε επίσης από μια κομματική δικτατορία, το Κομμουνιστικό Κόμμα σε μια δικτατορία ενός ανθρώπου, με τον Σι Τζινπίνγκ να είναι επικεφαλής. Πρέπει να γνωρίζετε ότι η δικτατορία ενός ανθρώπου είναι η πιο ασταθής μορφή διακυβέρνησης».
Η συνομιλία μας μετατοπίζεται στις τελευταίες τεχνολογικές εξελίξεις, με την τεχνητή νοημοσύνη στο επίκεντρο. Ο Κασπάροφ ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε μια ευφυή μηχανή και ηττήθηκε. Μιλάει για αυτή την εμπειρία και την εξέλιξη του άψυχου αντιπάλου του.
«Όλα τα παιχνίδια που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως κλειστά συστήματα θα κυριαρχούνται τελικά από τις μηχανές. Όχι επειδή οι μηχανές καταλαβαίνουν το παιχνίδι ή επειδή μπορούν να λύσουν το παιχνίδι, αλλά επειδή κάνουν λιγότερα λάθη. Οι μηχανές είναι απλώς πιο αποτελεσματικές μειώνοντας τον αριθμό των λαθών και οι άνθρωποι, ακόμα και οι καλύτεροι από εμάς, είναι όλοι επιρρεπείς να δείξουν την αδυναμία μας σε ένα συγκεκριμένο σημείο. Και το σκάκι ήταν η αρχή της ιστορίας. Οι μηχανές, όσο νιώθουν άνετα, μέσα σε ένα πλαίσιο, κυριαρχούν. Και αυτό μας διδάσκει ότι πρέπει να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τους υπολογιστές».
«Ωστόσο, παρόλο που οι μηχανές μπορούν να κάνουν τόσα πολλά πράγματα, δεν μπορούν να μπουν στη σφαίρα της δημιουργικότητας, επειδή η δημιουργικότητα σημαίνει ότι βρίσκεις κάτι νέο που μπορεί να λειτουργήσει ή όχι. Οι μηχανές δεν λειτουργούν με αυτό το είδος εξίσωσης. Οι μηχανές δεν μπορούν να κατανοήσουν την έννοια της αστοχίας, η οποία είναι περίεργη για τη μηχανή. Έτσι, η δημιουργικότητα για τους ανθρώπους σημαίνει ότι παίρνουμε το ρίσκο. Το μηχάνημα δεν καταλαβαίνει την έννοια του κινδύνου αλλά κοιτάζει μόνο την ουσία. Αυτός είναι ο λόγος που η δημιουργικότητα εξακολουθεί να είναι ο τομέας μας».
Στο ερώτημα εάν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να κατανοήσει την προσωπικότητα του αντιπάλου της μέσω συνεχούς αλληλεπίδρασης, ο Kasparov προωθεί μια διαφορετική ερμηνεία των ικανοτήτων των ευφυών μηχανών.
«Η μηχανή δεν παίζει εναντίον ενός ατόμου, δεν νοιάζεται για το άτομο. Ο τρόπος για να συνειδητοποιήσετε τις μηχανές την προσωπικότητα ενός αντιπάλου είναι βασικά να τους προγραμματίσετε. Πρέπει να κατεβάσετε τα δεδομένα για τον αντίπαλο και επίσης να αλλάξετε τις αξιολογήσεις γιατί, ας πούμε, θέλετε το μηχάνημα να είναι πιο επιθετικό απέναντι σε έναν συγκεκριμένο παίκτη. Επομένως, πρέπει να το επαναπρογραμματίσετε. Και είναι πολύ ωραίο που είναι η ανθρώπινη συνεισφορά που θα κάνει αυτές τις μικρές αλλαγές στην προσέγγιση της μηχανής». Η συζήτησή μας με τον πιο διάσημο γκραν μάστερ του σκακιού ολοκληρώνεται με την αναφορά του στον ελληνικό πολιτισμό και στο πώς η μυθολογία ήταν σημαντικό μέρος της ανάπτυξης της προσωπικότητάς του.
«Ένα ρωσικό βιβλίο, «Οι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων», ήταν ένα από τα αγαπημένα μου. Και είμαι πολύ χαρούμενη που η κόρη μου, 16 ετών, είναι μεγάλη θαυμάστρια. Έτσι, πραγματικά όλοι διαβάσαμε τους μύθους και η ιστορία της Τροίας ήταν η αγαπημένη μου. Και είμαι πολύ χαρούμενος που η κόρη μου είναι επίσης μεγάλη θαυμάστρια, αν και οι συμπάθειές μας ήταν στο πλευρό των Τρώων επειδή υπερασπίστηκαν την πόλη τους».
«Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η Ελλάδα είναι το λίκνο της δημοκρατίας και είναι πολύ σημαντικό να το θυμόμαστε αυτό. Και πάλι, ένα από τα μαθήματα της αρχαίας Ελλάδας είναι ότι η δημοκρατία έχει ένα τίμημα. Πρέπει να το υπερασπιστείς. Η δημοκρατία χάνεται τη στιγμή που χάνεις την επαγρύπνηση».