Το όνομά της συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το αίτημα για δικαιοσύνη για εγκλήματα πολέμου που διαπράχθηκαν στην Ουκρανία. Σε συνεχείς κλήσεις της μέσω διεθνών ΜΜΕ, εξηγεί ότι η απαίτηση λογοδοσίας δεν είναι μόνο ηθική. Εάν οι δράστες αρχίσουν να λαμβάνουν το μήνυμα ότι η διεθνής κοινότητα συνειδητοποιεί και οργανώνεται για να τους εντοπίσει, ζωές θα σωθούν. Ο φόβος της ανταπόδοσης θα λειτουργήσει αποτρεπτικά στο πεδίο της μάχης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Oleksandra Matviichuk, επικεφαλής του Κέντρου για τα Πολιτικά Δικαιώματα, έχει κινητοποιήσει όλους τους πόρους της για να συγκεντρώσει στοιχεία για τα εγκλήματα και να εντοπίσει τα άτομα που τα διέπραξαν. Η οργάνωση για την οποία εργάζεται η Ουκρανή δικηγόρος τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 2022. Εξηγεί στην Καθημερινή τη δυσκολία, αλλά και την ανάγκη απονομής δικαιοσύνης στα θύματα εγκλημάτων πολέμου.
Τι σας παρακίνησε να εμπλακείτε στην τεκμηρίωση των εγκλημάτων πολέμου στην Ουκρανία;
Το Κέντρο Πολιτικών Ελευθεριών ιδρύθηκε το 2007 με πρωτοβουλία των επικεφαλής των επιτροπών του Ελσίνκι από διάφορες χώρες. Υπερασπιζόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα τα τελευταία 15 χρόνια. Για το σκοπό αυτό, εμπλέκουμε πολλά άτομα στα προγράμματα, τις εκστρατείες και τις πρωτοβουλίες μας. Εξάλλου, εάν η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επαφίεται αποκλειστικά στους δικηγόρους ή τους διπλωμάτες, είναι δύσκολο να επιτευχθούν στρατηγικές αλλαγές. Ο πόλεμος προσάρμοσε τις προτεραιότητές μας. Ήμασταν η πρώτη οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έστειλε κινητές ομάδες για να τεκμηριώσουν τα εγκλήματα πολέμου στις περιοχές της Κριμαίας, του Ντόνετσκ και του Λουχάνσκ. Αυτές οι κινητές ομάδες στελεχώθηκαν από εθελοντές με ειδική εκπαίδευση σε θέματα τεκμηρίωσης και ασφάλειας.
Επί του παρόντος, η ομάδα του Κέντρου Πολιτικών Ελευθεριών καταγράφει εγκλήματα πολέμου μαζί με άλλες οργανώσεις της πρωτοβουλίας «Δικαστήριο για τον Πούτιν». Έχουμε θέσει έναν φιλόδοξο στόχο να αναδημιουργήσουμε το χρονολόγιο των εγκλημάτων πολέμου, ξεκινώντας από τις 24 Φεβρουαρίου στους μικρότερους οικισμούς κάθε περιοχής. Για να γίνει αυτό, οι ακτιβιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων χρησιμοποιούν διάφορες μεθόδους: πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία με μάρτυρες και θύματα, εργασία με ανοιχτές πηγές και ψηφιακά εργαλεία για την καταγραφή εγκλημάτων. Το βασικό κίνητρο είναι η εξασφάλιση δικαιοσύνης για εκατοντάδες χιλιάδες θύματα εγκλημάτων πολέμου. Προσπαθούμε να χρησιμοποιήσουμε κάθε ευκαιρία για να διασφαλίσουμε ότι η δικαιοσύνη για τα θύματα πολέμου και η τιμωρία των εγκληματιών πολέμου βρίσκονται ψηλά στη διεθνή ατζέντα και επιβάλλονται από το διεθνές δίκαιο.
Ποιες είναι οι σοβαρότερες περιπτώσεις εγκλημάτων πολέμου που έχετε καταγράψει και σε ποιες περιοχές πραγματοποιήθηκαν;
Ως ακτιβιστής για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τεκμηριώνω τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σε αυτόν τον πόλεμο που ξεκίνησε η Ρωσία το 2014. Από την ευρείας κλίμακας εισβολή, έχουμε αντιμετωπίσει έναν άνευ προηγουμένου αριθμό εγκλημάτων πολέμου. Τα ρωσικά στρατεύματα καταστρέφουν σκόπιμα κτίρια κατοικιών, εκκλησίες, σχολεία και νοσοκομεία, βομβαρδίζουν διαδρόμους εκκένωσης, συντονίζουν ένα σύστημα στρατοπέδων φιλτραρίσματος, διενεργούν αναγκαστικές απελάσεις και απαγωγές, βιασμούς, βασανιστήρια και δολοφονίες ανθρώπων στα κατεχόμενα.
Βλέπουμε ότι όλα αυτά τα εγκλήματα είναι συστημικά. διαπράχθηκαν στην περιοχή του Κιέβου, στην περιοχή του Χάρκοβο, στην περιοχή του Μικολάιβ και στην περιοχή της Οδησσού, και σήμερα συνεχίζουν να διαπράττονται στην περιοχή Χερσώνα και σε άλλα κατεχόμενα εδάφη. Από την αρχή της εισβολής πλήρους κλίμακας, η πρωτοβουλία του Tribunal for Putin έχει ήδη τεκμηριώσει σχεδόν 38.000 εγκλήματα πολέμου. Μέχρι σήμερα, ο μεγαλύτερος αριθμός εγκλημάτων έχει καταγραφεί στις περιοχές Χάρκοβο, Ντόνετσκ, Τσερνίχιβ και Ζαπορίζια, με 3.253 περιπτώσεις να έχουν καταγραφεί μόνο στη Μαριούπολη. Είναι μια σκόπιμη πολιτική. Η Ρωσία χρησιμοποιεί εγκλήματα πολέμου ως μέθοδο πολέμου. Η Ρωσία θέλει να σπάσει την αντίσταση και να καταλάβει τη χώρα μέσω του βασανιστικού πόνου των αμάχων. Καταγράφουμε αυτόν τον πόνο.
Μίλησα με εκατό ανθρώπους που επέζησαν από την αιχμαλωσία. Μου είπαν ότι τους ξυλοκόπησαν, τους βίασαν, τους έπαθαν ηλεκτροπληξία στα γεννητικά όργανα, τους έβγαλαν τα νύχια, τους τρυπούσαν τα γόνατα και τους ανάγκασαν να γράφουν με το αίμα τους. Μια γυναίκα περιέγραψε πώς της έβγαλαν το μάτι με ένα κουτάλι. Δεν υπάρχει καμία στρατιωτική δικαιολογία για τέτοιες ενέργειες. Οι Ρώσοι το έκαναν μόνο επειδή μπορούσαν. Συνεργάζομαι με ανθρώπους που έχουν περάσει από την κόλαση και ξέρω με βεβαιότητα ότι εκτός από την αποκατάσταση της κατεστραμμένης ζωής, των οικογενειών και των οραμάτων τους για το μέλλον, αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να πιστεύουν ότι υπάρχει δικαιοσύνη. Ακόμα κι αν αναβληθεί εγκαίρως. Και αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο για την Ουκρανία. Γιατί δεν είναι πόλεμος μεταξύ δύο χωρών αλλά μεταξύ δύο συστημάτων – αυταρχισμού και δημοκρατίας. Δεν είναι το ΝΑΤΟ που φοβάται ο Πούτιν, ο Πούτιν φοβάται την ιδέα της ελευθερίας.
Αυτά τα εγκλήματα δεν πρέπει να παραμένουν μόνο στα αρχεία μας ή στις εκθέσεις διεθνών οργανισμών. Ο πόλεμος μετατρέπει τους ανθρώπους σε αριθμούς. Η τεράστια κλίμακα των διεθνών εγκλημάτων είναι τόσο τεράστια που είναι αδύνατο να ειπωθούν όλες οι ιστορίες.
Θα σας πω μια ιστορία. Λίγο μετά την έναρξη της εισβολής στις 24 Φεβρουαρίου, ένας 62χρονος πολίτης, ο Oleksandr Shelipov, σκοτώθηκε από τον Ρώσο στρατό κοντά στο σπίτι του. Η τραγωδία δημοσιοποιήθηκε ευρέως στα μέσα ενημέρωσης μόνο επειδή ήταν η πρώτη δίκη Ρώσων εγκληματιών πολέμου μετά τις 24 Φεβρουαρίου. Στο δικαστήριο, η σύζυγος του Oleksandr, Kateryna, είπε ότι ο σύζυγός της ήταν ένας συνηθισμένος αγρότης, αλλά ήταν σαν ένα ολόκληρο σύμπαν για εκείνη, και τώρα τα έχει χάσει όλα. Και αυτό είναι το κλειδί της δικαιοσύνης. Πρέπει να εξασφαλίσουμε δικαιοσύνη για όλα τα θύματα διεθνών εγκλημάτων. Ανεξάρτητα από το ποιοι είναι, την κοινωνική τους θέση, το είδος του εγκλήματος και της βαρβαρότητας που υπέστησαν και αν τα ΜΜΕ και η κοινωνία ενδιαφέρονται για την υπόθεσή τους. Πρέπει να δώσουμε στους ανθρώπους τα ονόματά τους. Γιατί η ζωή κάθε ανθρώπου έχει σημασία.
Με ποιους τρόπους προσδιορίζετε ένα έγκλημα πολέμου και πώς συλλέγετε τα στοιχεία, ειδικά σε ένα ενεργό πεδίο μάχης;
Όταν ξεκίνησε η μεγάλης κλίμακας σύγκρουση στην περιοχή, ενώσαμε άλλες προσπάθειες με δεκάδες περιφερειακούς οργανισμούς και δημιουργήσαμε ένα ουκρανικό δίκτυο τοπικών ντοκιμαντέρ. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μπορούμε να αποστέλλουμε τοπική τεκμηρίωση για τον τόπο του εγκλήματος όταν συμβαίνει κάτι. Έφτιαξαν τις δικές τους φωτογραφίες και βίντεο, μιλούσαν με κόσμο και συλλέγουν μαρτυρίες. Εξαρτάται από το πού διαπράττεται το έγκλημα επειδή τα ρωσικά στρατεύματα βομβαρδίζουν σκόπιμα κτίρια κατοικιών, σχολεία, εκκλησίες και νοσοκομεία – επιτίθενται σε διαδρόμους εκκένωσης ή διαχειρίζονται συστήματα στρατοπέδων διατροφής, οργανώνουν αναγκαστικές απελάσεις και διαπράττουν φόνους, βασανιστήρια, βιασμούς και απαγωγές στα κατεχόμενα. Έτσι, όταν μιλάμε για το ελεγχόμενο τμήμα από την ουκρανική κυβέρνηση, το οποίο απέχει πολύ από τη ζώνη μάχης, είναι πιο εύκολο για εμάς να στείλουμε ανθρώπους να εργαστούν στο έδαφος, αλλά όταν μιλάμε για τεκμηρίωση στα κατεχόμενα, είναι πολύ δύσκολη δουλειά, γιατί αυτοί οι άνθρωποι που συλλέγουν πληροφορίες εκεί μπορεί να υποβληθούν σε παράνομη κράτηση και βασανιστήρια.
Ποια είναι τα εμπόδια κατά την ανάληψη της εργασίας σας;
Καταγράφουμε έναν τεράστιο αριθμό εγκλημάτων που συνεχίζει να διαπράττει η Ρωσική Ομοσπονδία. Και μας απογοητεύει πραγματικά γιατί όταν παίρνετε συνέντευξη από ένα άτομο που επέζησε της αιχμαλωσίας και μοιράζεται μαζί σας τα φρικιαστικά πράγματα που του συνέβησαν, που έγιναν μάρτυρες, συνειδητοποιείτε ότι σε αυτό το δευτερόλεπτο, τα ίδια πράγματα συμβαίνουν και σε άλλους ανθρώπους, και δεν μπορείς να το σταματήσεις.
Για να διερευνήσει αποτελεσματικά έναν τόσο μεγάλο αριθμό εγκλημάτων, η Ουκρανία χρειάζεται την υποστήριξη της διεθνούς κοινότητας. Πρώτον, ο ΟΗΕ και τα κράτη μέλη του θα πρέπει να μεταρρυθμίσουν το διεθνές σύστημα ειρήνης και ασφάλειας για να δημιουργήσουν εγγυήσεις για όλες τις χώρες και τους πολίτες τους, ανεξάρτητα από τη συμμετοχή ή τη μη συμμετοχή τους σε στρατιωτικές συμμαχίες ή δυνάμεις. Η Ρωσία θα πρέπει να αποβληθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για τις συστηματικές παραβιάσεις του Χάρτη του ΟΗΕ. Δεύτερον, ο ΟΗΕ και τα κράτη-μέλη του πρέπει να αντιμετωπίσουν το «κενό λογοδοσίας» και να διασφαλίσουν ότι εκατοντάδες χιλιάδες θύματα εγκλημάτων πολέμου θα έχουν την ευκαιρία να αποδοθούν στη δικαιοσύνη. Χωρίς αυτό, η βιώσιμη ειρήνη στην περιοχή μας είναι αδύνατη. Αυτό απαιτεί μια ολοκληρωμένη στρατηγική δικαιοσύνης και ένα διεθνές δικαστήριο για να φέρει τον Πούτιν, τον Λουκασένκο και άλλους εγκληματίες πολέμου στη δικαιοσύνη. Βασίζομαι στην υποστήριξη της νομικής κοινότητας σε διάφορες χώρες στην προσπάθειά μας για δικαιοσύνη. Άλλωστε, δεν πρόκειται μόνο για το μέλλον της Ουκρανίας. Αυτός ο πόλεμος έχει μια αξιακή διάσταση. Και ο Πούτιν προσπαθεί να πείσει τους πάντες ότι η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου είναι πλασματικά και μόνο η σωματική βία έχει σημασία. Πρέπει να αποδείξουμε ότι το κράτος δικαίου είναι μια αξία που λειτουργεί.
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν έχει την εξουσία να δικάσει τη Ρωσία για το έγκλημα της επίθεσης. Χρειαζόμαστε έναν επιπλέον διεθνή μηχανισμό που θα έφερνε την ηγεσία της Ρωσίας και της Λευκορωσίας ενώπιον της δικαιοσύνης για την επίθεση. Ως εκ τούτου, η Ουκρανία ζητά τη σύσταση ενός ειδικού δικαστηρίου για την αντιμετώπιση του εγκλήματος της επιθετικότητας κατά της Ουκρανίας.
Αισθανθήκατε ικανοποιημένος με την έκδοση εντάλματος σύλληψης για τον Πρόεδρο Πούτιν;
Χαιρετίζω αυτό το ένταλμα σύλληψης. Αυτή η απόφαση του διεθνούς ποινικού δικαστηρίου να εκδώσει ένταλμα σύλληψης κατά του Πούτιν και της Μαρίας Λβόβα-Μπέλοβα είναι μια ιστορική απόφαση γιατί είναι η πρώτη στην ιστορία του διεθνούς ποινικού δικαστηρίου – που λαμβάνει μια τέτοια απόφαση εναντίον του ατόμου που είναι επί του παρόντος επικεφαλής του το κράτος, μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας και διαθέτει πυρηνική ενέργεια – αυτό είναι ένα μήνυμα για ολόκληρο τον κόσμο ότι το κράτος δικαίου έχει σημασία και ότι πρέπει να κυριαρχείται ενάντια στη βάναυση βία που προσπαθεί να διαδώσει ο Πούτιν.
Πώς μπορούμε να υποστηρίξουμε τα θύματα του πολέμου στην Ουκρανία;
Στον 21ο αιώνα, η δικαιοσύνη δεν πρέπει να εξαρτάται από τη δύναμη του αυταρχικού καθεστώτος του Πούτιν ή από το τέλος των εχθροπραξιών. Δεν πρέπει να περιμένουμε. Όταν δουλεύεις με ανθρώπους και αφηγούνται τα αποτρόπαια εγκλήματα που διέπραξε ο ρωσικός στρατός, σε υποχρεώνει. Σε κάνει να συνειδητοποιήσεις ότι εκτός από την αποκατάσταση της κατεστραμμένης υγείας, των οικογενειών τους και του οράματος για το μέλλον, πρέπει επίσης να αποκαταστήσουν την πίστη τους ότι η δικαιοσύνη είναι δυνατή, ακόμη κι αν καθυστερήσει.