Το έτος 1896, μετά τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, ορίστηκε από μια διάχυτη αίσθηση αισιοδοξίας στην Αθήνα, μια μάλλον ασήμαντη πόλη μόλις 130.000 κατοίκων. Ήταν μια εποχή που η «μικρή Ελλάδα» άρχισε να καλλιεργεί φιλοδοξίες νίκης, προσπαθώντας να πραγματοποιήσει τη Μεγάλη Ιδέα ανακτώντας τα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας – συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης, του κέντρου του Ελληνισμού. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων πίστευε ότι το σχέδιο ήταν εφικτό, με εκατοντάδες εθελοντές να πηγαίνουν για να πολεμήσουν στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, εξηγεί ο Roderick Beaton, ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας Κοραής στο King’s College του Λονδίνου. , κατεξοχήν αυθεντία της ελληνικής ιστορίας και φιλέλληνας, στην εναρκτήρια σκηνή ενός νέου ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού.
Διήρκεσε μόλις ένα μήνα και έληξε με ήττα της Ελλάδας, η εκστρατεία έγινε επίσης γνωστή ως «Black 97» και «Unfortunate War».
Στο «Athens and the Great Idea 1896-1922», που προβάλλεται από το Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού στο Κολωνάκι έως τις 23 Απριλίου, η διάσημη σκηνοθέτης, ο ιστορικός της σύμβουλος Alexander Kitroeff, καθηγητής ιστορίας στο Haverford College της Πενσυλβάνια και οι υπόλοιποι Η ομάδα της πιάνει το νήμα της αφήγησης στην αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων και τη νεοαποκτηθείσα εμπιστοσύνη των Ελλήνων, οι οποίοι έπειθαν όλο και περισσότερο ότι το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και η βυζαντινή παράδοση θα ήταν το κλειδί για το ξεκλείδωμα του οράματος της «Μεγάλης Ελλάδας».
Καλύπτοντας ένα τέταρτο του αιώνα και διάρκεια 90 λεπτών, η ταινία εντυπωσιάζει με την απόλυτη πυκνότητα της αφήγησής της, χάρη στον συνοπτικό τρόπο των επιλεγμένων ομιλητών της και στο πλούσιο αρχειακό υλικό που προέρχεται από τρεις ηπείρους. Η ταινία και οι φωτογραφίες –πολλά αδημοσίευτες στο παρελθόν– ανακαλύφθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Αυστραλία και διάφορα μέρη της Ευρώπης. Όλα καλύπτουν τα πάντα, από την οικονομική άνθηση στο γύρισμα του νέου αιώνα. το ορόσημο έργο της Λεωφόρου Συγγρού του 1902. Ο θάνατος του Παύλου Μελά στο Μακεδονικό μέτωπο το 1904. η απόκτηση του θωρηκτού Αβέρωφ, σύμβολο της Μεγάλης Ιδέας, το 1909. η πρώτη κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1910. οι Βαλκανικοί Πόλεμοι· Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων. ο θάνατος του βασιλιά Γεωργίου Α’ το 1913· το ρήγμα μεταξύ Βενιζέλου και Βασιλιά Κωνσταντίνου Α’. οι δύο κυβερνήσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Το Εθνικό Σχίσμα και οι αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ βενιζελικών και μοναρχικών. και η Μικρασιατική Εκστρατεία, η κατάρρευση του μετώπου και η βίαιη εκδίωξη των Ελλήνων – το τελευταίο κεφάλαιο που άλλαξε τη χώρα για πάντα.
Εκτός από αυτά τα ιστορικά ορόσημα, η Ηλιού αντιμετωπίζει τους θεατές της και με τη «μικρότερη ιστορία», τις εξελίξεις στις τέχνες και τα γράμματα, τις καθημερινές ιστορίες απλών ανθρώπων που ζουν σε μια πόλη που αλλάζει ταχέως. Βλέπουμε την «πρωτόγονη» Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα, με μικρά, οκλαδόν σπίτια, χωματόδρομους, άμαξα και τραμ. Βλέπουμε πώς η ευρωπαϊκή μόδα και το savoir-faire διαμόρφωσαν την «καλή κοινωνία» και πώς ο δήμαρχος Σπύρος Μερκούρης ώθησε την πόλη στη σύγχρονη εποχή. Βλέπουμε την Αθήνα να παίρνει σωστούς δρόμους και φώτα, πρώτα με φυσικό αέριο και μετά ρεύμα, τα πρώτα τηλέφωνα και τις ανασκαφές του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού. Είναι οι καλομαυρισμένοι Αθηναίοι που κάνουν βόλτες στη λεωφόρο Βασιλίσσης Αμαλίας και στα «Δαρδανέλια» της οδού Πανεπιστημίου, όπως ήταν γνωστό το πέρασμα που χώριζε το καφενείο του Γιαννάκη –ένα βασιλικό ποτιστήρι– και το ζαχαροπλαστείο Dore – που προτιμούν οι βενιζελικοί–. Υπάρχουν τα κομψά αρχοντικά και τα μαγαζιά της οδού Σταδίου, οι εκδρομές στη θάλασσα στο Νέο Φάληρο και το ξενοδοχείο Ακταίον, η εισαγωγή του μουσικού θεάτρου (οπερέτες και επιθεωρήσεις) και τα τραγούδια του Θεόφραστου Σακελλαρίδη που κατέστρεψαν την Αθήνα.
Εκτός από τους Beaton και Kitroeff, στο ντοκιμαντέρ συμμετέχουν επίσης η Katherine Fleming, καθηγήτρια Ελληνικού Πολιτισμού και Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, η Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια ιστορίας και πρύτανης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ο Jim Wright από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, ο Βρετανός ακαδημαϊκός και διπλωμάτης Sir Michael Llewellyn. -Σμιθ, ο δημοσιογράφος της Καθημερινής Νίκος Βατόπουλος και η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, πρώην διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, η οποία πήρε συνέντευξη από την Ηλιού λίγο πριν πεθάνει τον περασμένο Ιούνιο. Το μέλος του διοικητικού συμβουλίου Μπενάκη Δέσποινα Γερουλάνου και ο έφορος του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν μοιράζονται οικογενειακές ιστορίες του Εθνικού Σχίσματος.
Η Ιλίου πέρασε 20 χρόνια για να συγκεντρώσει το υλικό για αυτό το έργο.
«Η πλειοψηφία των ταινιών και των φωτογραφιών είναι πράγματι πολύ σπάνιες και αρκετά μεθυστικές. δεν μεταδίδουν απλώς πληροφορίες, αλλά προκαλούν κάθε λογής σκέψεις και συναισθήματα», λέει ο Ηλιού, του οποίου η προηγούμενη δουλειά περιλαμβάνει τα βραβευμένα από τους κριτικούς «The Journey: The Greek American Dream» (2007), «Smyrna, the Destruction of a Cosmopolitan City – 1900-1922» (2012) και «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, 1922-1924» (2012).
«Σε αυτή την ταινία, όπως και στις προηγούμενες, θέλαμε να πούμε την ιστορία με έναν διαφορετικό τρόπο, από μια φρέσκια οπτική γωνία, συνδυάζοντας τα μεγάλα γεγονότα με τις καθημερινές στιγμές των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Ο Roderick Beaton έχει συμβάλει πολύ με τη νηφάλια εκτίμηση του για το Εθνικό Σχίσμα. Ουσιαστικά αποδίδει ευθύνες στον Βενιζέλο για κάτι που λίγοι θα σκεφτούν να αναφέρουν σήμερα: την επίθεση των Συμμάχων υπό την ηγεσία των Γάλλων-Βρετανών κατά της Ελλάδας. Προσπαθήσαμε να είμαστε ακριβείς και δίκαιοι για τον ελληνικό Εσπερινό αλλά και την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου το 1920, σε κεφάλαια τρόμου για τους βενιζελικούς και τους βασιλόφρονες αντίστοιχα», λέει ο Ηλιού.
«Βασικά, όμως, η ταινία ακολουθεί δύο σκέλη: τον πόλεμο και τον θάνατο από τη μια και τη χαρά της ζωής από την άλλη. Και οι δύο είχαν πολύ ισχυρή παρουσία σε εκείνη την περίοδο των μυριάδων κατακλυσμικών αλλαγών», προσθέτει.
«Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα 1896-1922» και η συνοδευτική έκθεση φωτογραφιών φιλοξενούνται στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού (Κουμπάρη 1 & Βασιλίσσης Σοφίας, benaki.org). Η γενική είσοδος κοστίζει 9 ευρώ είτε για την ταινία είτε για την παράσταση ή 15 ευρώ και για τα δύο.