Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έχουν περάσει από κάθε είδους φάσεις από το 1974, αλλά τείνουν κυρίως να εγκλωβίζονται σε έναν φαύλο κύκλο αρνητικότητας και παρανοήσεων, ενώ οι μέτριες προοπτικές ενός ψηφίσματος ενισχύουν την πεποίθηση ότι ο διάλογος είναι μάταιος και ότι η νίκη της μιας πλευράς σημαίνει αυτόματα απώλεια για την άλλη. Εν ολίγοις, είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος.

Δεδομένης αυτής της προσέγγισης, είναι λογικό να αναρωτιόμαστε εάν υπάρχουν περιθώρια για την εξεύρεση βιώσιμης λύσης. Γεγονός είναι ότι η ηγεσία και στις δύο πλευρές πρέπει να επιδείξει το απαιτούμενο πολιτικό θάρρος, ως μέρος της πολιτικής ελίτ, καθώς και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης, που παίζουν τακτικά το εθνικιστικό χαρτί για να προωθήσουν τις δικές τους ατζέντες. Έχοντας υπόψη το πολιτικό κόστος, ωστόσο, οι ηγεσίες φοβούνται να μιλήσουν ανοιχτά. Το μόνο που καταφέρνουν με αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, είναι να καλλιεργήσουν στο μυαλό του κοινού ουτοπικές προσδοκίες, που γνωρίζουν ότι είναι ανέφικτες.

Η Τουρκία είναι σίγουρα το αστέρι σε αυτό, αλλά υπάρχουν κύκλοι και στην Ελλάδα που έχουν μερίδιο στην αδράνεια που δημιουργείται από την πεποίθηση ότι οι εξωφρενικές απαιτήσεις της Άγκυρας εμποδίζουν την ανάληψη οποιασδήποτε πρωτοβουλίας. Έτσι, εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι κάθε πρόταση για μια πορεία προς τα εμπρός φαίνεται παράλογη – μια πεποίθηση που ενισχύεται από την επιθετική στάση της Άγκυρας με απειλές όπως «Θα έρθουμε τη νύχτα» ή ισχυρίζονται ότι «οι Έλληνες πανικοβάλλονται όταν μιλάμε για τον πύραυλο Typhoon»– και απαιτούν συγκεκριμένους όρους για τη συμφωνία για την επανέναρξη του διαλόγου. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να μας ξαναβάλουν στο ίδιο αρνητικό έδαφος από όπου ξεκινήσαμε.

Ταυτόχρονα, όποιος προτείνει διαφορετική προσέγγιση κατηγορείται για κατευνασμό, γιατί ο διάλογος με μια χώρα που προσθέτει συνεχώς νέα στοιχεία στον κατάλογο των διεκδικήσεών της θεωρείται ταμπού, αφού προφανώς μπορεί να οδηγήσει μόνο σε παραχωρήσεις ή στη νομιμοποίηση της θέσης της άλλης πλευράς. Αυτή η σχολή σκέψης υποστηρίζει ότι η συνεχής ενίσχυση της άμυνας της χώρας μας είναι αρκετή για να εμποδίσει την Τουρκία να δημιουργήσει επικίνδυνα προηγούμενα. Η Άγκυρα έχει πράγματι υπόψη τη δομή άμυνας και ασφάλειας της Ελλάδας και αποφεύγονται οι σκέψεις εμπλοκής. Είναι σημαντικό η αντίληψη της άλλης πλευράς να είναι σωστή και η δική μας αποφασιστικότητα να είναι ίση με αυτήν. Αυτό όμως σημαίνει ότι η αποτρεπτική δύναμη της Ελλάδας είναι αρκετή για να οδηγήσει σε συμφωνία; Τα μαχητικά αεροσκάφη, οι φρεγάτες και τα υποβρύχια είναι απαραίτητα ως στοιχεία ισχύος, αλλά δεν μπορούν να οριοθετήσουν την αποκλειστική οικονομική ζώνη ή την υφαλοκρηπίδα.

Η επόμενη γραμμή άμυνας αυτής της σχολής σκέψης είναι ότι η ελληνική διπλωματία είναι βέβαιο ότι θα αποτύχει εάν ξαναρχίσουν οι συνομιλίες. Πράγματι, ο διάλογος με μια επεκτατική δύναμη που θέλει να κυριαρχήσει σε όλους τους γείτονές της, που επιδιώκει να περπατήσει σε όλα τα κυριαρχικά μας δικαιώματα και ακόμη και την κυριαρχία μας, είναι πολύ απίθανο να καταλήξει σε λύση. Από την άλλη, πώς μπορούμε να εξουδετερώνουμε ή να μετριάζουμε τις εξωφρενικές φιλοδοξίες του γείτονά μας; Μόνο οπλίζοντας τους εαυτούς μας; Τι γίνεται με μια δεκαετία από τώρα; Με τις δημογραφικές αλλαγές που συντελούνται και τη διαφορά στο μέγεθος των οικονομιών μας, θα μπορέσει η Αθήνα να καταπνίξει τις μαξιμαλιστικές φιλοδοξίες της Άγκυρας; Η απάντηση στο γεγονός ότι δεν υπάρχει απάντηση είναι: «Τι θέλεις; Ότι δίνουμε στην Τουρκία αυτό που θέλει μόνο και μόνο για να έχει το κεφάλι της ήσυχο;». Πρέπει να παραχωρήσουμε ένα νησί για να εξασφαλίσουμε την κυριαρχία μας στα άλλα ή το μόνο πραγματικό ερώτημα είναι η επίδραση των νησιών στην ΑΟΖ και την υφαλοκρηπίδα; Και ποια ακριβώς είναι τα κυριαρχικά μας δικαιώματα και τι έχουμε κάνει για να τα διασφαλίσουμε;

Δεδομένου ότι προϋπόθεση είναι μια συμφωνία με γειτονικές χώρες ή η προσφυγή στη διεθνή διαμεσολάβηση ή στα δικαστήρια, το μόνο που έχουμε αυτή τη στιγμή είναι οι προσδοκίες. Χωρίς συμφωνία οριοθέτησης ή επίσημη δικαστική απόφαση, δεν έχουμε δικαιώματα που μπορούμε να ασκήσουμε νόμιμα. Αντίθετα, όσο περισσότερο διαρκεί το αδιέξοδο, τόσο πιο βολικό γίνεται για το κόμμα που είναι πρόθυμο να παραβιάσει το νόμο. Η Τουρκία έχει ήδη δείξει ότι δεν δίνει ιδιαίτερη σημασία στους διεθνείς νόμους ή τις συνθήκες ή τα ψηφίσματα του ΟΗΕ, και ότι με την ευκαιρία, θα δημιουργήσει ένα τετελεσμένο γεγονός χωρίς ενδοιασμούς. Γνωρίζουμε επίσης ότι η διεθνής κοινότητα έχει τον τρόπο να αποδέχεται τέτοια τετελεσμένα στο πέρασμα του χρόνου, όπως συμβαίνει με την Κύπρο.

Ποια είναι λοιπόν η στρατηγική της Ελλάδας για την αλλαγή της τουρκικής νοοτροπίας που στέκεται εμπόδιο σε μια λύση; Ποια εργαλεία έχει στη διάθεσή της για να προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης; Και γιατί, αλήθεια, η Χάγη είναι η καλύτερη λύση;

Εάν ολοκληρώσετε τα χωρικά σας ύδατα στο ανατολικό Αιγαίο και τη Μεσόγειο ταυτόχρονα με τη συμφωνία διαιτησίας, προσαρμόζοντας επίσης τον εναέριο χώρο σας, τότε το casus belli θα έχει ουσιαστικά ακυρωθεί. Εάν επιτευχθεί συμφωνία διαιτησίας, εν τω μεταξύ, η Άγκυρα θα έχει αποδεχθεί την εξουσία του δικαστηρίου για την οριοθέτηση σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας, καθιστώντας την προσχώρησή της στο UNCLOS δευτερεύουσας σημασίας. Αν, από την άλλη, θέσετε όλα τα παραπάνω ως προαπαιτούμενα, επιτρέπετε στην άλλη πλευρά να σας κατηγορήσει για απροθυμία να καταλήξετε σε συμφωνία. Και αν όλα αποτύχουν, θα φανεί ποιος πραγματικά σαμποτάρει τη διαδικασία. Η αποστρατιωτικοποίηση των νησιών, εν τω μεταξύ, είναι πρωτίστως πολιτικό ζήτημα και όσο περισσότερο επιμένει η Τουρκία – συνδέοντάς τη και με το ζήτημα της κυριαρχίας – τόσο περισσότερο υπονομεύει την αξιοπιστία των ήδη αδύναμων επιχειρημάτων της.

Το ερώτημα, υποθέτω, είναι αν είναι δυνατόν να προωθηθεί μια ατζέντα όταν αντιμετωπίζει μια αλαζονική δύναμη. Είναι πολύ θέμα συνθηκών. Παρά τις κολοσσιαίες συμφωνίες που έχει υπογράψει ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με τα κράτη του Κόλπου, η οικονομική ανάκαμψη δεν θα είναι βιώσιμη χωρίς την ενίσχυση των δεσμών με τη Δύση. Ο εκσυγχρονισμός της απαρχαιωμένης τελωνειακής συμφωνίας –με συγκεκριμένους όρους, όχι με ανταλλαγές– με την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια ευκαιρία για την Άγκυρα. Η διόρθωση των δεσμών με την Ουάσιγκτον δεν μπορεί να επιτευχθεί σε μια ατμόσφαιρα έντασης με την Ελλάδα. Τούτου λεχθέντος, η αποκλιμάκωση που επιχειρεί επί του παρόντος ο Ερντογάν προκειμένου να εξασφαλίσει, μεταξύ άλλων, τη συμφωνία για τα F-16, είναι ένα πράγμα και η γνήσια επιθυμία για λύση, η οποία θα εξαρτιόταν από την εγκατάλειψη ορισμένων θέσεων, είναι άλλο πράγμα. Η Ελλάδα από την πλευρά της δεν θέλει μεσάζοντες. θέλει ανθρώπους που κατανοούν και προωθούν τις θέσεις μας. Η Τουρκία πρέπει να κατανοήσει ξεκάθαρα ότι η ελληνική κυριαρχία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί και ότι οποιεσδήποτε προσπάθειες να το πράξουν θα είναι αντίθετες με τα ευρωπαϊκά και αμερικανικά συμφέροντα. Οι περιφερειακοί παράγοντες πρέπει επίσης να καταστήσουν σαφές ότι μόνο κοινά αποδεκτοί κανόνες μπορούν να καθορίσουν το πλαίσιο λύσης στην Ανατολική Μεσόγειο.

Όσον αφορά τη Χάγη, αξίζει να σημειωθεί ότι η εικόνα της Ελλάδας έχει βελτιωθεί από τότε που έλυσε τη διαφωνία για το όνομα με τη Βόρεια Μακεδονία και κατέληξε σε συμφωνίες θαλάσσιας οριοθέτησης με την Ιταλία και την Αίγυπτο. Αυτές οι συμφωνίες απαιτούσαν συμβιβασμούς –μικρούς και μεγάλους– αλλά μας έδωσαν διπλωματικό κεφάλαιο και ενίσχυσαν τον ρόλο μας και τη φωνή μας στις περιφερειακές εξελίξεις, προσθέτοντας αντί να αποσύρουμε την ασφάλεια.

Δεν είμαστε αφελείς: Οι πιθανότητες λύσης δεν είναι μεγάλες δεδομένων των τεράστιων διαφορών με την Τουρκία και ακόμη και της μεθοδολογίας για την οριοθέτηση. Όμως, αποτυγχάνοντας να αναλάβουμε την πρωτοβουλία και να καταρτίσουμε ένα σχέδιο για να ασκήσουμε πίεση για λύση τώρα που οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, κρατάμε ανενεργά τα κυριαρχικά μας δικαιώματα – και πράττοντας έτσι ενισχύοντας τις τουρκικές προσδοκίες ότι μπορεί στο μέλλον να επιβάλει την αληθινή της βούληση με τη βία.

Ο Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Παγκόσμιων Υποθέσεων και αναπληρωτής καθηγητής στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος.