Δεν έκανε πολύ κρύο το πρώτο βράδυ που πέρασε η Μαρί στους δρόμους του κέντρου της Αθήνας, παρόλο που ήταν ήδη αρχές Δεκεμβρίου. Είχε μια μικρή σχολική τσάντα με λίγο γάλα, μπισκότα, πάνες και μωρομάντηλα. Σχεδίαζε να διανυκτερεύσει στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα, αλλά ένιωθε ότι θα ήταν πιο ασφαλής στην πλατεία Βικτωρίας, όπου υπήρχαν αστυνομικοί και έτσι πήγε εκεί. Κάλυψε τον γιο της με ένα βαμβακερό σεντόνι και προσπάθησε να τον αποκοιμίσει.

Όταν τελικά έγνεψε, άρχισε να κλαίει. Ο Μάρκο δεν είχε κλείσει ακόμη τα 2 του χρόνια, και ενώ πιθανότατα καταλάβαινε ελάχιστα τι συνέβαινε, η Μαρί προσπάθησε να μην του δείξει την απελπισία της. Δεν πρόλαβε να κοιμηθεί. Κάθε φορά που επρόκειτο να αποκοιμηθεί ξυπνούσε απότομα. Όταν ξημέρωσε επιτέλους, προσπάθησε να βρει φαγητό, φόρτισε το τηλέφωνό της και τηλεφώνησε σε όποιον γνώριζε σε μια προσπάθεια να μάθει αν υπήρχε μέρος για να μείνει ή να εργαστεί. Όμως το επόμενο βράδυ τη βρήκε πίσω στο ίδιο μέρος.

Η Μαρί έφτασε στην Ελλάδα από το Κονγκό το 2018 και πέρασε τα δύο πρώτα χρόνια στον προσφυγικό καταυλισμό στο νησί της Σάμου στο ανατολικό Αιγαίο. Εκεί, όπως είπε στην Καθημερινή, ο σύζυγός της αρρώστησε πολύ και πέθανε και εκείνη μεταφέρθηκε στην Αθήνα ενώ ήταν έγκυος. Βρήκε καταφύγιο σε μια εγκατάσταση στο κέντρο της πόλης που λειτουργούσε στο πλαίσιο του προγράμματος ESTIA, το οποίο κανόνιζε διαμονή σε αιτούντες άσυλο και γέννησε ενώ έμενε εκεί.

Κάποια στιγμή στις αρχές του καλοκαιριού, ανακοινώθηκε ότι όλα τα καταφύγια θα κλείσουν καθώς το πρόγραμμα επρόκειτο να τελειώσει στα τέλη του 2022 και ότι οι περίπου 10.000 αιτούντες άσυλο που έμεναν τότε σε αυτά θα μεταφερθούν σταδιακά σε καταυλισμούς σε όλη την Ελλάδα. Η Μαρί έλαβε άσυλο και ενώ μπορούσε ανεπίσημα να μείνει στο καταφύγιο μέχρι να μπορέσει να σταθεί στα πόδια της, δεν ήταν πλέον επιλογή. Έπρεπε να φύγει. Ωστόσο, δεν έχασε την ελπίδα της και γρήγορα βρήκε δουλειά ως καμαριέρα σε ξενοδοχείο κοντά στην πλατεία Ομονοίας, κάτι που της έδωσε τη δυνατότητα να νοικιάσει ένα μικρό στούντιο διαμέρισμα. Αλλά η δουλειά τελείωσε μετά το καλοκαίρι. Είχε αποταμιεύσει κάποια χρήματα, αλλά μέχρι τον Νοέμβριο ήταν ολοσχερώς. Έτσι, μια μέρα του Δεκέμβρη βρέθηκε στο δρόμο με το μωρό της.

Τότε ο Χρήστος Νάκης, ιδρυτικό μέλος της ομάδας Plision που εδώ και 17 χρόνια βρίσκεται στους δρόμους βοηθώντας όποιον έχει ανάγκη, δέχτηκε ένα τηλεφώνημα από τη δρ Μαρία Ντάσιου. «Μου είπε ότι γύρω από τον Άγιο Παντελεήμονα ζούσαν άστεγοι, τρεις μητέρες με μωρά». Ο Νάκης πήγε στην περιοχή και έκπληκτος είδε ότι δεν ήταν πλέον μόνο τρεις. Αμέσως ενεργοποιήθηκε εθελοντική ομάδα. Ο Νάκης και η σύζυγός του Άντα Φένγκου μαγείρεψαν στο σπίτι 50 μερίδες ζυμαρικά με κιμά, η Αστερούλα Θέρμου έδινε γάλα σε σκόνη και κρουασάν και έψησε δύο μεγάλα κέικ και ο Παύλος Κοροβέσης προσπάθησε να βρει ρούχα. Στις 20.30 η Αναστασία Κοροβέση, που μιλάει γαλλικά, έστειλε μήνυμα σε έναν αριθμό που της είχαν δώσει ότι «έφτασαν στην πλατεία Βικτωρίας». Εκείνη την ώρα, η Μαρί και ο Μάρκο ήταν εκεί σε ένα παγκάκι και μια άλλη μητέρα με τέσσερα μεγαλύτερα αγόρια σε ένα άλλο. Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν άλλες 10 μητέρες με τα μωρά τους. Είπαν στην ομάδα ότι ήταν άστεγοι και ότι κοιμόντουσαν εκεί – στην αυλή της εκκλησίας ή στις εισόδους πολυκατοικιών. Έκανε παγωνιά, αλλά κάποιοι ήταν εντελώς ακατάλληλα ντυμένοι, με σαγιονάρες και χωρίς σακάκια.

Κάποιοι είχαν λάβει αρνητική απόφαση για την αίτηση ασύλου τους, οπότε τα στρατόπεδα δεν τους δέχτηκαν. Αλλά κάποιοι που περίμεναν ακόμη την απόφασή τους για το άσυλο και των οποίων η μόνη επιλογή ήταν να πάνε στους καταυλισμούς είχαν αρνηθεί να μεταφερθούν και κατέληξαν άστεγοι. Δεν είναι μόνο ότι τα στρατόπεδα ήταν μακριά χωρίς προοπτική ένταξης, αλλά ότι φοβόντουσαν, είπαν οι μητέρες στην Καθημερινή, προσπαθώντας να εξηγήσουν γιατί προτιμούσαν να είναι στο δρόμο παρά σε καταυλισμό: «Είναι χειρότερο από φυλακή. Μπορεί να έχουμε ζεστό νερό και ρεύμα αλλά δεν είμαστε ασφαλείς. Επικίνδυνα δίκτυα είναι επικεφαλής».

Η ομάδα του Plision κατάφερε να βρει προσωρινό καταφύγιο για δύο από τις πιο ευάλωτες γυναίκες εκείνο το πρώτο βράδυ – η Μαρί και ο μικρός Μάρκο παραλήφθηκαν από τον ΟΚΑΝΑ, μια οργάνωση που αναζητά τοξικομανείς και την Tadine, έξι μηνών έγκυος και 2 ετών. η γριά Έλενα μεταφέρθηκαν στο ξενοδοχείο Πέργαμος στην οδό Αχαρνών. Οι εθελοντές είχαν συγκεντρώσει κάποια χρήματα και τα έδωσαν στον κύριο Νίκο στη ρεσεψιόν. Όταν άκουσε την ιστορία της, τους έδωσε καλύτερη τιμή. Αργότερα έμαθαν ότι είχε αποφασίσει να καλύψει μόνος του τη διαφορά.

Την επόμενη μέρα, η Αναστασία Κοροβέση συνόδευσε τον Tadine στην πολυκλινική των Γιατρών του Κόσμου. Ο γιατρός τη ρώτησε πού έμενε και ο Κοροβέση εξήγησε ότι είχαν εξασφαλίσει δωμάτιο ξενοδοχείου για άλλες δύο μέρες. Φεύγοντας, μια κυρία που είχε ακούσει τη συζήτηση της έδωσε διακριτικά 20 ευρώ. «Δεν έχω περισσότερα, αλλά ελπίζω να μπορέσεις να πληρώσεις για το ξενοδοχείο για μια ακόμη μέρα», της είπε. Στο μεταξύ, η ομάδα των εθελοντών μίλησε με τον Δήμο Αθηναίων, το φιλανθρωπικό ταμείο της Αρχιεπισκοπής και αρκετούς φορείς με τους οποίους είχαν συνεργαστεί στο παρελθόν. Κάποιοι βοήθησαν με τα απαραίτητα, αλλά δεν βρέθηκε λύση για στέγαση. Κάποιοι βρήκαν προσωρινό καταφύγιο με άτομα που γνώριζαν, αλλά άλλες γυναίκες με μωρά παρέμειναν στο δρόμο. Την παραμονή των Χριστουγέννων έφτασε η ομάδα του Πλεισίου με δύο αυτοκίνητα γεμάτα καλούδια – μαγειρευτά, ρούχα, ζεστές κουβέρτες και ένα δώρο για κάθε παιδί.

Ο γενικός γραμματέας υποδοχής αιτούντων άσυλο Μάνος Λογοθέτης επιβεβαίωσε στην Καθημερινή ότι ανήμερα των Χριστουγέννων έλαβαν πληροφορίες για τις άστεγες από τον δήμο Αθηναίων, αλλά η αστυνομική ομάδα δεν τις εντόπισε. Δεσμεύτηκε ότι θα προσπαθήσουν ξανά, και αυτή τη φορά το έκαναν. Έγιναν σχέδια μεταφοράς όσων εξακολουθούν να βρίσκονται στο δρόμο σε καταφύγια –ακόμα και οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες που δεν υπάγονται επίσημα στη δικαιοδοσία του– μέχρι, όπως είπε, να βρεθεί μια μακροπρόθεσμη λύση. «Γνωρίζουμε ότι θα υπάρξει αντίθεση για τη λήξη του προγράμματος ESTIA, αλλά είμαστε έτοιμοι να το αντιμετωπίσουμε», είπε στην Καθημερινή.

Μια οδύσσεια

Το πρόγραμμα ESTIA ξεκίνησε το 2015 από την Υπηρεσία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες με προϋπολογισμό 40 εκατ. ευρώ και 25.000 θέσεις σε αξιοπρεπή καταφύγια σε πόλεις με προοπτική ένταξης. Στην πορεία εντάχθηκε στις δράσεις του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου με την οικονομική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όταν ελήφθη η απόφαση για τον τερματισμό του, ο αριθμός των δικαιούχων ήταν λιγότεροι από 10.000. Σε ερώτηση γιατί δεν συνέχισε το πρόγραμμα με λιγότερα καταφύγια, το υπουργείο απάντησε ότι για λόγους διαφάνειας δεν μπορούν να κάνουν διάκριση μεταξύ του ποιος δικαιούται να μείνει στα καταφύγια και ποιος στους καταυλισμούς, ενώ τόνισε ότι έλαβε υπόψη την κριτική τα στρατόπεδα να είναι ανούσια. Ανακοίνωσε επίσης ότι η προσωρινή στέγαση σε καταφύγια για 1.000 ευάλωτα άτομα –εγκύους, καρκινοπαθείς και ούτω καθεξής– θα ξεκινήσει να λειτουργεί από τον Φεβρουάριο. Σε συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε ο υπουργός Νότης Μηταράκης, ήταν ξεκάθαρος για τους λόγους για τους οποίους οι αιτούντες άσυλο πρέπει να επιστρέψουν στους καταυλισμούς. Στόχος, είπε, ήταν η μείωση του κόστους και η αποσυμφόρηση του κέντρου της Αθήνας.

Αναγκαστική μεταφορά

Το Home Project, ένας οργανισμός που παρέχει στέγη και υποστήριξη σε ασυνόδευτα παιδιά πρόσφυγες, παρακολουθεί με ανησυχία τις εξελίξεις σχετικά με το έργο ESTIA. Όχι επειδή κάποιο από τα καταφύγιά τους ήταν μέρος του προγράμματος, αλλά επειδή γνώριζαν ότι τέτοιες αποφάσεις θα επηρέαζαν μερικά από τα παιδιά τους, τα οποία θα μετακομίσουν σε καταφύγια ενηλίκων αφού ενηλικιωθούν. Οι φόβοι τους έγιναν αντιληπτοί όταν η Ρουθ, ένα από τα κορίτσια τους, έγινε 18 ετών.

Η Ρουθ είχε φτάσει στο καταφύγιο έξι μήνες νωρίτερα σε πολύ άρρωστη κατάσταση. Μόλις είχε γεννήσει και έμενε με το νεογέννητο, άστεγο, στο πάρκο Πεδίον του Άρεως. Μια μέρα, μη μπορώντας να βρει φαγητό, έκλεψε κάτι για το μωρό από ένα μίνι μάρκετ. Ο καταστηματάρχης την είχε δει στην κάμερα και την περίμενε στην είσοδο για να της ζητήσει τα χρήματα. Μόλις όμως είδε τι είχε κλέψει η νεαρή κατάλαβε ότι ήταν άστεγη και κάλεσε τις αρχές. Όχι για να την αναφέρω, αλλά για να τη βοηθήσω. Ο ειδικός μηχανισμός εντοπισμού ανηλίκων αστέγων ενεργοποιήθηκε αμέσως και η Ruth μεταφέρθηκε σε καταφύγιο Home Project. Εκεί έφτιαξαν ένα ψυχοεκπαιδευτικό πλάνο και τις πρώτες εβδομάδες επικεντρώθηκαν στη φροντίδα της ίδιας και του μωρού, πριν της μάθουν πώς να φροντίζει μόνη της τη μικρή. Σιγά σιγά άρχισε να ανοίγει. Τους είπε για όσα είχε ζήσει στην εμπόλεμη ζώνη στο Κονγκό, πώς στην Τουρκία είχε υποστεί σεξουαλική εκμετάλλευση, πώς κατάφερε να δραπετεύσει από τους δουλέμπορους όταν συνειδητοποίησε ότι ήταν έγκυος και να φτάσει στην Ελλάδα, όπου γέννησε πρόωρα. .

Με την υποστήριξη του καταφυγίου, η πρόοδός της ήταν θεαματική. Ξεκίνησε μαθήματα ελληνικών και αγγλικών, ανυπομονούσε να ξεκινήσει το σχολείο, διάλεξε όνομα για το μωρό της. Τον ονόμασε Vincenzo, από το αστέρι της αγαπημένης της σειράς του Netflix – ένα νεαρό αγόρι, έξυπνο και πολυμήχανο, όπως ακριβώς ελπίζει να γίνει ο γιος της όταν μεγαλώσει. Στις 25 Νοεμβρίου, η Ruth έκλεισε τα 18. Έβαψε τα νύχια της έτσι ώστε να φαίνονται σαν να είχαν στρας και μικροσκοπικές νιφάδες χιονιού πάνω τους και το απόγευμα της έκαναν ένα μικρό πάρτι με τούρτα και μουσική.

Η Σοφία Κουβελάκη, Διευθύνουσα Σύμβουλος του The Home Project, γνώριζε φυσικά ότι είχε αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για τη μετακόμισή της και είχε ήδη επικοινωνήσει με το υπουργείο. Τους εξήγησε το βεβαρημένο υπόβαθρο της Ρουθ και την πρόοδο που είχε ήδη κάνει. «Είναι ουσιαστικά αδύνατο να ζήσει σε καταυλισμό. Και αυτή και το μωρό θα κινδύνευαν», τους είπε η Κουβελάκη, ζητώντας να της επιτραπεί να την κρατήσουν στο καταφύγιο. Διαφορετικά, όλη η δουλειά που είχε γίνει, όλες οι προοπτικές ένταξης κινδύνευαν να χαθούν.

Παρά τις προσπάθειές της, στις 5 Δεκεμβρίου έλαβαν εντολή από το υπουργείο να μεταφέρουν τη Ρουθ στην ανοιχτή κατασκήνωση ενηλίκων στην Κόρινθο. Την ίδια μέρα απάντησαν με επιστολή που αρνήθηκαν τη μεταφορά. Μετέτρεψαν ένα μικρό γραφείο στο καταφύγιο σε υπνοδωμάτιο για να μη χαθεί η θέση για έναν ασυνόδευτο ανήλικο και έκτοτε καλύπτουν τα έξοδα της Ρουθ από ιδιωτικά κεφάλαια. Προσπαθούν όμως να βρουν μια μακροπρόθεσμη λύση γιατί σύντομα θα αντιμετωπίσουν το ίδιο πρόβλημα με άλλα επτά κορίτσια τους που θα κλείσουν τα 18. Μπορεί στα χαρτιά να είναι ενήλικες, αλλά γνωρίζουν καλά πόσο ευάλωτα παραμένουν. Είναι αποφασισμένοι να τους προστατεύσουν.